آشنایی با پسماند
تعریف پسماند
پسماند یکی از پیامدهای اجتناب ناپذیر فعالیتهای انسانی است. در جهان امروز، مدیریت، ساماندهی و دفع اصولی پسماند به یکی از چالشهای مهم زیست محیطی تبدیل شده است. هر روزه دانش بشر به دستاوردهای نوینی میرسد که با وجود مزایا، میتوانند تهدیدی برای محیط زیست محسوب شوند. پسماندها نتیجه استفاده گسترده و گاه اجتناب ناپذیر از مواد شیمیایی و محصولات صنعتی در زندگی روزمرهاند. انسان منابع طبیعی را با زحمت بسیار بهدست میآورد، اما بهسادگی آنها را به پسماند تبدیل میکند.
در گذشته، طبیعت بکر با کمک باکتریها و موجودات زنده دیگر، پسماندها را به چرخه حیات بازمیگرداند. ولی امروزه میزان تولید پسماند به قدری بالاست که تجزیه طبیعی آنها بسیار دشوار و گاه غیرممکن شده است. علاوه بر این، برخی از پسماندها اصولاً در طبیعت تجزیه ناپذیرند و تجمع آنها منجر به آلودگی خاک، هوا و منابع آبی میشود.
تجربه جهانی نشان داده است که در صورت نبود مدیریت علمی و اصولی پسماند، این مواد میتوانند به تهدیدی جدی برای سلامت انسان و محیط زیست تبدیل شوند. تبدیل پسماند به موادی با خطر کمتر یا دفع صحیح آنها از طریق روشهای فنی، ضروری است. مدیریت پسماند نه تنها بخشی حیاتی از توسعه پایدار به شمار میآید، بلکه غفلت از آن میتواند خسارات جبران ناپذیری به اکوسیستم وارد کند.
مفهوم و دستهبندی پسماند
بر اساس تعریف سازمان همکاری اقتصادی و توسعه (OECD)، پسماند به موادی اطلاق میشود که در نتیجه فعالیتهای انسانی تولید شدهاند و در حال حاضر یا آیندهای نزدیک موردنیاز نبوده و باید پردازش یا دفع شوند. همچنین طبق تعریف برنامه محیط زیست سازمان ملل متحد (UNEP)، پسماند شامل اشیایی است که مالک آنها را نمیخواهد، نیازی به آنها ندارد یا از آنها استفاده نمیکند و به همین دلیل نیازمند پردازش یا دفع هستند.
در قانون مدیریت پسماند مصوب سال ۱۳۸۳ در ایران، پسماند به مواد جامد، مایع یا گازی اطلاق میشود (بهجز فاضلاب) که مستقیماً یا غیرمستقیم حاصل فعالیتهای انسانی هستند و از دید تولیدکننده زائد بهشمار میروند. باید توجه داشت که زائد بودن، لزوماً به معنای بیارزشی این مواد نیست، چرا که در موقعیتی دیگر ممکن است همین مواد دارای ارزش باشند.
از منظر دیگر، پسماند را میتوان اینگونه تعریف کرد: موادی که باید دفع شوند، تمایل به دفع آنها وجود دارد، یا بر اساس قانون، الزام به دفعشان وجود دارد.
از لحاظ فیزیکی، پسماند در حقیقت همان ترکیبات موجود در محصولات مفید است، با این تفاوت که دیگر ارزش مصرفی ندارند. در بسیاری از موارد، این بیارزشی ناشی از ترکیب و اختلاط مواد مختلف یا ناشناخته بودن آنهاست. تفکیک و جداسازی اجزای مختلف پسماند میتواند ارزش آن را افزایش داده و زمینه کاربرد مجدد را فراهم کند. بهطور کلی، هرچه میزان اختلاط در پسماند بیشتر باشد، ارزش آن کمتر خواهد بود.
دستهبندی پسماند از منظرهای گوناگون
پسماندها را میتوان بر اساس معیارهای مختلفی طبقهبندی کرد که هر یک میتواند در انتخاب روش مناسب برای جمعآوری، پردازش و دفع مؤثر باشد. از جمله این دستهبندیها میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- بر اساس حالت فیزیکی: پسماندها به سه گروه جامد، مایع و گاز تقسیم میشوند.
- بر اساس کاربرد اولیه: شامل انواعی مانند پسماندهای ناشی از بستهبندی، مواد غذایی و سایر مصارف روزمره.
- بر اساس جنس مواد تشکیلدهنده: مانند شیشه، کاغذ، فلزات، پلاستیک و…
- بر اساس ویژگیهای فیزیکی و قابلیت پردازش: شامل پسماندهای سوختنی، قابل کمپوست شدن و قابل بازیافت.
- بر اساس منشأ تولید: نظیر پسماندهای خانگی، تجاری، صنعتی، کشاورزی و…
- بر اساس سطح ایمنی: به دو دسته پسماندهای خطرناک و غیرخطرناک تقسیم میشوند.
در این میان، پسماندهای خانگی و تجاری بهصورت کلی در گروه پسماند شهری قرار میگیرند. با این حال، بررسیها نشان میدهد که سهم پسماند شهری معمولاً کمتر از ۱۰ درصد از کل جریان پسماند در سطح یک کشور را تشکیل میدهد.
انواع پسماند و دستهبندی آنها
در چارچوب قانون کشوری مدیریت پسماند، انواع زبالهها به پنج گروه اصلی طبقهبندی میشوند که شناخت آنها برای مدیریت بهتر محیطزیست ضروری است:
- پسماندهای عمومی: این دسته شامل زبالههایی است که از فعالیتهای عادی روزمره در مناطق شهری، روستایی یا محیطهای خارج از سکونتگاهها حاصل میشود؛ مانند زبالههای خانگی و ضایعات ساختوساز.
- پسماندهای درمانی: زبالههای تولیدشده در بیمارستانها، کلینیکها، آزمایشگاههای تشخیص طبی و مراکز درمانی، به ویژه موارد آلوده یا خطرناک، در این گروه جای میگیرند. برخی از زبالههای خطرناکتر این بخش ممکن است در گروه پسماندهای ویژه قرار بگیرند.
- پسماندهای خاص: این نوع زبالهها به دلیل ویژگیهایی مانند سمی بودن، قابلیت اشتعال، خورندگی یا ایجاد مخاطرات بهداشتی، نیازمند مدیریت ویژه هستند. بخشی از زبالههای پزشکی، صنعتی، کشاورزی و حتی برخی پسماندهای عادی نیز ممکن است در این دستهبندی جای بگیرند.
- پسماندهای کشاورزی: مواد زاید حاصل از فعالیتهای تولیدی در حوزه کشاورزی، از قبیل لاشه حیوانات، فضولات دام و طیور، و محصولات فاسد یا غیرقابل استفاده، در این گروه قرار دارند.
- پسماندهای صنعتی: شامل پسماندهای ناشی از فرایندهای صنعتی و معدنی است؛ مانند مواد باقیمانده در پالایشگاهها، صنایع شیمیایی، نیروگاهها و موارد مشابه. این پسماندها معمولاً به شکل لجن، براده یا سرریزهای خطرناک دیده میشوند.
همچنین پسماندها از جنبههای دیگری مانند میزان اشتعال پذیری، قابلیت تجزیه و ساختار شیمیایی (آلی یا معدنی) نیز مورد بررسی قرار میگیرند. آشنایی با این دستهبندیها نه تنها برای متخصصان، بلکه برای همه شهروندان جهت مدیریت بهتر پسماندها و حفظ محیط زیست اهمیت دارد.
مدیریت پسماند: ضرورتی نو در زیست شهری و انسانی
در گذر زمان، رابطه میان انسان و طبیعت دستخوش تحولات بنیادین شده است. با پیچیده تر شدن الگوهای زندگی، نحوه ی تعامل انسان با محیط زیست نیز شکل تازهای به خود گرفته است؛ به ویژه در زمینه ی تولید و دفع پسماندها که همواره بخشی جدایی ناپذیر از زندگی انسانی بودهاند.
در دوران اولیه یکجانشینی، به دلیل جمعیت کم و ماهیت سادهتر زبالهها، دفع مواد زائد غالباً بیدردسر و با تأثیرات زیست محیطی اندک انجام میگرفت. در آن زمان، بسیاری از پسماندها یا به صورت طبیعی تجزیه میشدند یا در نزدیکی محل سکونت بدون خطر جدی دفن میشدند.
اما با رشد فزاینده جمعیت، توسعه شهرنشینی، تغییر عادات مصرف، و ورود مواد مصنوعی و غیرقابل تجزیه به چرخه زندگی روزمره، شکل سنتی دفع زباله دیگر پاسخگو نبود. این تغییرات موجب شد تا مدیریت پسماند بهعنوان یک ضرورت جدی مطرح شود و نظامهایی سازمانیافته برای جمعآوری، تفکیک، بازیافت و دفع اصولی زباله در شهرهای بزرگ شکل بگیرد.
مدیریت پسماند بخشی از فرهنگ زیست پایدار شهروندی محسوب میشود. چراکه محیط زیست یک نظام پویا و وابسته به کنشهای انسان است؛ تأثیر میپذیرد و تأثیر میگذارد. بنابراین، اتخاذ شیوههای صحیح مدیریت پسماند میتواند نقشی تعیین کننده در حفظ تعادل اکولوژیکی ایفا کند.
بازیافت: راهکاری پایدار برای حفظ محیط زیست
بازیافت فرآیندی است که طی آن مواد دور ریختنی و مصرف شده، مجدداً به چرخه تولید بازمیگردند و به همان ماده یا مادهای جدید و قابل استفاده تبدیل میشوند. این فرآیند نقش کلیدی در کاهش آسیبهای زیست محیطی و بهره برداری مؤثرتر از منابع طبیعی ایفا میکند.
موادی نظیر کاغذ، بطریهای پلاستیکی، فولاد، پلاستیکهای سخت و زبالههای الکترونیکی از جمله اقلامی هستند که قابلیت بازیافت داشته و با بازفرآوری صحیح، میتوان آنها را مجدداً به کار گرفت.
اهمیت بازیافت تنها در صرفهجویی اقتصادی خلاصه نمیشود، بلکه تأثیرات مثبت گستردهای بر سلامت محیط زیست دارد؛ از جمله کاهش آلودگی آب، خاک و هوا، حفظ تنوع زیستی، کنترل میزان انتشار گازهای گلخانهای، و کاهش حجم پسماندهای دفنی. همچنین با انجام بازیافت صحیح، فضای موجود در محلهای دفع زباله برای پسماندهای غیرقابل بازیافت حفظ میشود.
در صنایع نیز بازیافت موادی مانند پلاستیک، قوطیهای فلزی و ترکیبات شیمیایی، گامی مؤثر در کاهش آلودگی محیطی به شمار میآید. بهجای انباشت این پسماندهای مضر، استفاده مجدد از آنها میتواند تأثیر بسزایی در پایداری زیستی و کاهش مخاطرات محیطی داشته باشد.
دفع پسماند: گام نهایی در مدیریت اصولی زباله
آخرین مرحله از چرخه مدیریت پسماند، فرایند دفع آن است. امروزه یکی از رایج ترین روشهای دفع، دفن بهداشتی در بستر زمین محسوب میشود که برخلاف تصور رایج، تنها به انباشت زباله محدود نمیشود. دفن بهداشتی مدرن مجموعهای از اقدامات مهندسیشده است که با هدف جلوگیری از بروز مشکلات زیست محیطی و تهدیدات بهداشتی مانند تکثیر آفات و آلودگی منابع آب زیرزمینی، اجرا میشود.
برای اطمینان از رعایت استانداردهای زیست محیطی و حفظ جلوههای بصری محیط، تهیه گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی برای همه محلهای دفن جدید ضروری است. این گزارشها نقش تعیینکنندهای در برنامهریزی مناسب برای استفادههای احتمالی آینده از زمین دارند.
انتخاب ماشینآلات متناسب با بافت خاک و نوع روش دفن، از دیگر ارکان کلیدی این فرایند است. از تجهیزات رایج در مراکز دفن میتوان به بولدوزر، دستگاههای حمل خاک، گریدر، جرثقیل و سیستمهای فشردهسازی خاک اشاره کرد که هر یک نقش خاصی در آمادهسازی و مدیریت محل دفن ایفا میکنند.
پسماند و ضرورت مدیریت آن در مسیر توسعه پایدار
اگرچه پسماند همواره یکی از اجزای طبیعی چرخه زیستی بوده است، اما در عصر حاضر به دلیل افزایش جمعیت جهانی و گسترش فناوریهای نوین، حجم پسماند تولیدی بشر به طرز چشمگیری رشد یافته است. این رشد، اغلب با آلودگیهای شیمیایی و میکروبی همراه است که تهدیدی جدی برای سلامت انسان و پایداری محیط زیست به شمار میرود.
از این رو مدیریت پسماند به عنوان بخشی جدایی ناپذیر از توسعه پایدار مطرح میشود. رویکردهای نوین در این حوزه، ابتدا بر کاهش تولید زباله تمرکز دارند و سپس بر فرآیندهای تبدیل، بازیافت و استفاده مجدد از مواد پسماند، بهگونهای که وابستگی به دفن نهایی آنها تا حد امکان کاهش یابد.
